Op deze pagina staat een lijst met referenties, verzameld per corresponderende rubriek onder het thema “Hormoonontregelaars”:

Effecten

  • Bergman, Å., Heindel, J. J., Jobling, S., Kidd, K., Zoeller, T. R., & World Health Organization. (2013). State of the science of endocrine disrupting chemicals 2012. World Health Organization.
  • Kleine, B., & Rossmanith, W. G. (2016). Hormones and the endocrine system. Cham: Springer International Publishing.
  • Hormones and the Endocrine System (Februari 2022). Johns Hopkins Medicine. Meer informatie is beschikbaar op de website van John Hopkins Medicine, in de rubriek Conditions and Diseases > Hormones and the Endocrine System.
  • Franssen, C.; Grouwels, B.; Brouwers, K.; Verstreken, J.; de Bethune, S.; El Yousfi, N.; Gahouchi, L.; Jamoulle, V.; Lambelin, A.; Mahoux, P.; Morreale, C.; Lambertz, K.-H.; Prévot, P.; Vienne, C.; Zrihen, O.; De Sutter, P.; Barzin, A.; Brotchi, J.; Destrebecq, O.; Evrard, Y.; Wahl, J.-P.; Brusseel, A.; Taelman, M.; Anciaux, B.; Beenders, R.; Segers, K.; Turan, G.; Van Malderen, B.; Bastin, C.; Desquesnes, F.; Mampaka Mankamba, B.; Waroux, V.; Henry, P.; Maes, A.; Meuleman, E.; Ryckmans, H.; Thibaut, C.; De Bue, V.; Defraigne, C.; Destexhe, A. (2018). Informatieverslag betreffende de noodzakelijke samenwerking tussen de federale overheid, de Gemeenschappen en de Gewesten inzake de preventie en de eliminatie van hormoonverstorende stoffen in de consumptie, met het oog op de bevordering van de volksgezondheid.; S. 6-303; Belgische Senaat: Brussels.
  • Bergman, Å., Heindel, J. J., Jobling, S., Kidd, K., Zoeller, T. R., & World Health Organization. (2013). State of the science of endocrine disrupting chemicals 2012. World Health Organization.
  • Kortenkamp, A., Martin, O., Faust, M., Evans, R., McKinlay, R., Orton, F., & Rosivatz, E. (2011). State of the art assessment of endocrine disrupters. Final report, 23.
  • Vandenberg, L., & Turgeon, J. (2021). Endocrine-Disrupting Chemicals. Academic Press.
  • Morrens, B., Bruckers, L., Den Hond, E., Nelen, V., Schoeters, G., Baeyens, W., ... & Loots, I. (2012). Social distribution of internal exposure to environmental pollution in Flemish adolescents. International journal of hygiene and environmental health, 215(4), 474-481.
  • Morrens, B., Bruckers, L., Loots, I., Den Hond, E., Nelen, V., Van Larebeke, N., ... & Baeyens, W. (2013). Environmental Justice under our skin? Socio-stratifying human biomonitoring results of adolescents living near an industrial hotspot in Flanders, Belgium. In Looking Within: Finding an Environmental Justice and Global Citizenship Lens (pp. 185-198). Brill.
  • Buekers, J., Colles, A., Cornelis, C., Morrens, B., Govarts, E., & Schoeters, G. (2018). Socio-economic status and health: Evaluation of human biomonitored chemical exposure to per-and polyfluorinated substances across status. International journal of environmental research and public health, 15(12), 2818.
  • Buekers, J., Colles, A., Cornelis, C., Morrens, B., Govarts, E., & Schoeters, G. (2018). Socio-economic status and health: Evaluation of human biomonitored chemical exposure to per-and polyfluorinated substances across status. International journal of environmental research and public health, 15(12), 2818.
  • Quinlan, M. (2015). The effects of non-standard forms of employment on worker health and safety. Geneva: ILO.
  • Gore, A. C., Chappell, V. A., Fenton, S. E., Flaws, J. A., Nadal, A., Prins, G. S., ... & Zoeller, R. T. (2015). EDC-2: the Endocrine Society's second scientific statement on endocrine-disrupting chemicals. Endocrine reviews, 36(6), E1-E150.
  • Vandenberg, L. N., Colborn, T., Hayes, T. B., Heindel, J. J., Jacobs Jr, D. R., Lee, D. H., ... & Myers, J. P. (2012). Hormones and endocrine-disrupting chemicals: low-dose effects and nonmonotonic dose responses. Endocrine reviews, 33(3), 378-455.
  • Demeneix, B., & Slama, R. (2019). Endocrine disruptors: From Scientific Evidence to Human Health Protection. Study commissioned by the PETI Committee of the European Parliament.
  • Kortenkamp, A. (2007). Ten years of mixing cocktails: a review of combination effects of endocrine-disrupting chemicals. Environmental health perspectives, 115(Suppl 1), 98-105.
  • Gaudriault, P., Mazaud-Guittot, S., Lavoué, V., Coiffec, I., Lesné, L., Dejucq-Rainsford, N., ... & Jégou, B. (2017). Endocrine disruption in human fetal testis explants by individual and combined exposures to selected pharmaceuticals, pesticides, and environmental pollutants. Environmental health perspectives, 125(8), 087004.
  • Lukowicz, C., Ellero-Simatos, S., Régnier, M., Polizzi, A., Lasserre, F., Montagner, A., ... & Gamet-Payrastre, L. (2018). Metabolic effects of a chronic dietary exposure to a low-dose pesticide cocktail in mice: sexual dimorphism and role of the constitutive androstane receptor. Environmental health perspectives, 126(6), 067007.
  • Delfosse, V., Dendele, B., Huet, T., Grimaldi, M., Boulahtouf, A., Gerbal-Chaloin, S., ... & Bourguet, W. (2015). Synergistic activation of human pregnane X receptor by binary cocktails of pharmaceutical and environmental compounds. Nature communications, 6(1), 1-10.
  • Christiansen, S., Scholze, M., Dalgaard, M., Vinggaard, A. M., Axelstad, M., Kortenkamp, A., & Hass, U. (2009). Synergistic disruption of external male sex organ development by a mixture of four antiandrogens. Environmental health perspectives, 117(12), 1839-1846.
  • Demeneix, B., Vandenberg, L. N., Ivell, R., & Zoeller, R. T. (2020). Thresholds and endocrine disruptors: an endocrine society policy perspective. Journal of the Endocrine Society, 4(10), bvaa085.

Lijst van hormoonontregelaars

  • Endocrine Disruptor Lists (September 2021). edlists.org is administered, on behalf of all participating national authorities (Belgium, Denmark, France, The Netherlands, Spain and Sweden, by The Danish Environmental Protection Agency. Meer informatie op de website van de Endocrine Disruptor List.
  • Information on Chemicals (September 2021). European Chemicals Agency (ECHA). ). Meer informatie via de website van ECHA, in de rubriek Information on Chemicals.

Blootstelling op de werkvloer

  • Julià, M., Vanroelen, C., Bosmans, K., Van Aerden, K.& Benach, J. (2017). Precarious Employment and Quality of Employment in Relation to Health and Well-being in Europe. International Journal of Health Services 47(3), 389-409.
  • Goedkeuring van werkzame stoffen. European Chemicals Agency (ECHA). Meer informatie via de website van ECHA, in de rubriek Wetgeving > BPR > Goedkeuring van werkzame stoffen.
  • Cosmetic Products – Endocrine disruptors. European Commission, DG Internal Market, Industry, Entrepreneurship and SMEs. Meer informatie op de website van de Europese Unie, in de rubriek Sectors > Cosmetics > Cosmetic products – specific topics > Endocrine disruptors.
  • Verordening (EG) Nr. 1907/2006 inzake de registratie en beoordeling van en de autorisatie en beperkingen ten aanzien van chemische stoffen (REACH), tot oprichting van een Europees Agentschap voor chemische stoffen, houdende wijziging van Richtlijn 1999/45/EG en houdende intrekking van Verordening (EEG) nr. 793/93 van de Raad en Verordening (EG) nr. 1488/94 van de Commissie alsmede Richtlijn 76/769/EEG van de Raad en de Richtlijnen 91/155/EEG, 93/67/EEG, 93/105/EG en 2000/21/EG van de Commissie. Meer informatie op de website van ECHA, in de rubriek REACH > Wetgeving.
  • Beperking op het gebruik van BPA in thermisch papier (REACH beperking 66). European Chemicals Agency (ECHA). Meer informatie via de website van ECHA, in de rubriek Informatie over chemische stoffen > Lijst van beperkingen.
  • Beperkingen op het gebruik van DEHP, DBP, BBP en DIPB (REACH beperking 51). European Chemicals Agency (ECHA). Meer informatie via de website van ECHA: ANNEX XVII TO REACH – Conditions of restriction (PDF, 63 MB).
  • DEHP in authorisatie lijst. European Chemicals Agency (ECHA). Meer informatie via de website van ECHA, in de rubriek Informatie over chemische stoffen > Autorisatielijst.

Bescherming van werknemers

Risicoanalyse

  • Risicoanalyse. Uitgever: FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg (2021). Deze brochure is beschikbaar op de website van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg, in de module Publicaties > Risicoanalyse (De).
  • Verordening (EG) Nr. 1272/2008 betreffende de indeling, etikettering en verpakking van stoffen en mengsels, tot wijziging en intrekking van de Richtlijnen 67/548/EEG en 1999/45/EG en tot wijziging van Verordening (EG) nr. 1907/2006. Meer informatie op de website van ECHA, in de rubriek CLP > Wetgeving.
  • Verordening (EU) 2020/878 van de Commissie van 18 juni 2020 tot wijziging van bijlage II bij Verordening (EG) nr. 1907/2006 van het Europees Parlement en de Raad inzake de registratie en beoordeling van en de autorisatie en beperkingen ten aanzien van chemische stoffen (REACH). De tekst is raadpleegbaar via de website van de Europese Unie: Verordening (EU) 2020/878.
Naar het thema

  • Hormoonverstoorders - Publicaties

    De risicoanalyse (FOD Werkgelegenheid – België – 2021)

    Deze brochure behandelt het concept risicoanalyse en de wijze waarop dit concept kan gehanteerd worden om preventiemaatregelen vast te stellen op het vlak van veiligheid en gezondheid op het werk.

    De wetgeving over het welzijn op het werk legt deze aanpak op, met als voornaamste betrachting het behalen van de doelstellingen van een veilig en gezond werk. Na een omschrijving van het begrip dynamisch risicobeheersingssysteem gaat de brochure dieper in op de uitvoering van de risicoanalyse. Bij een dergelijke analyse kunnen verschillende methoden worden aangewend voor de opsporing van gevaren, de bepaling van risicofactoren en de evaluatie van risico's.

    Deze brochure is beschikbaar op de website van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg, in de module Publicaties > Risicoanalyse (De).

Alle publicaties
Naar het thema

  • Hormoonverstoorders - Externe documentatie

    Studiedag “Hormoonverstoorders: de gevolgen van blootstelling voor werknemers en hun nageslacht” (FOD Werkgelegenheid/FOD Volksgezondheid – België – 2022)

    Tijdens deze studiedag gingen enkele experts dieper in op de mogelijke gezondheidseffecten van hormoonverstoorders, zowel voor werknemers als voor hun nageslacht. Daarnaast werden enkele toxicologische karakteristieken van hormoonverstoorders besproken en de mogelijke risico’s van blootstelling op de werkplaats. Tenslotte kwamen enkele concrete voorbeelden uit verschillende sectoren die ervaring hebben met het omgaan met hormoonverstoorders aan bod.

    Presentaties op de studiedag

    Endocrine disruptors: an occupational risk in need of recognition (ETUI – 2016)

    Deze gids van het Europees Vakbondsinstituut (ETUI) richt zich op werknemersvertegenwoordigers (in het bijzonder gekozen vertegenwoordigers van gezondheids-, veiligheids- en hygiënecomités) die mogelijk worden blootgesteld aan hormoonverstoorders op de werkplek. Het tracht een inventaris op te stellen van de wetenschappelijke kennis over de gevolgen voor de gezondheid van de blootstelling van werknemers aan chemische stoffen die gevolgen hebben voor het endocriene systeem.

    De publicatie is bedoeld om vakbondsfunctionarissen en politieke besluitvormers bewust te maken van de risico’s van hormoonverstoorders en vestigt de aandacht op de tekortkomingen van de Europese wetgeving op het gebied van het voorkomen van dit soort risico's op de werkplek.

    De publicatie is beschikbaar in het Engels en het Frans op de website van het ETUI:

Alle externe documentatie
Naar het thema

  • Hormoonontregelaars - Regelgeving

    Codex welzijn op het werk: Boek VI (Titel 1 & 2), Boek X (Titel 3 & 5)

    Hormoonontregelaars zijn stoffen die risico’s voor de gezondheid van de werknemers kunnen opleveren. Bijgevolg zijn de bepalingen van de Titel 1 (betreffende chemische agentia) van boek VI van de Codex over het welzijn op het werk (o.a. risicoanalyse uitvoeren, preventiemaatregelen nemen, informatie en opleiding verschaffen) steeds van toepassing.

    Indien de hormoonontregelende stof eveneens als kankerverwekkend, mutageen of reprotoxisch of hormoonontregelend is ingedeeld, is Titel 2 (betreffende kankerverwekkende, mutagene en reprotoxische agentia en agentia met hormoonontregelende eigenschappen) van boek VI van de Codex over het welzijn op het werk eveneens van toepassing.

    Door het koninklijk besluit van 2 juli 2023 tot vaststelling van maatregelen ter bescherming van werknemers tegen agentia met hormoonontregelende eigenschappen werden hormoonontregelaars opgenomen in de bepalingen inzake kankerverwekkende, mutagene en reprotoxische agentia van de codex over het welzijn op het werk (titel 2 van boek VI). Op die manier kunnen werknemers die aan deze stoffen kunnen worden blootgesteld, evenveel bescherming genieten als wanneer zij bijvoorbeeld aan kankerverwekkende stoffen worden blootgesteld.

    Via verwijzing naar de Europese regelgeving inzake de indeling, etikettering en verpakking van chemische stoffen (CLP) zullen stoffen die voldoen aan de criteria voor hormoonontregelaars met gevolgen voor de menselijke gezondheid kunnen worden ingedeeld als hormoonontregelaar onder de Belgische welzijnswetgeving. Het gaat met name over criteria van volgende categorieën:

    • gevarencategorie 1 (bekende of veronderstelde hormoonontregelaars met gevolgen voor de menselijke gezondheid);

    OF

    • gevarencategorie 2 (vermoedelijke hormoonontregelaars met gevolgen voor de menselijke gezondheid).

    Daarbovenop zijn er meer dan dertig stoffen toegevoegd aan dezelfde bepalingen van de codex over het welzijn op het werk in de vorm van een lijst. Deze stoffen worden daardoor nu al onder de Belgische welzijnswetgeving als hormoonontregelaar beschouwd, waardoor werknemers beter beschermd moeten worden tegen de blootstelling aan deze stoffen.

    Daarnaast zijn jongeren bijzonder kwetsbaar voor hormoonontregelaars omdat hun ontwikkeling nog niet is voltooid. Ook zwangere werkneemsters en werkneemsters die borstvoeding geven, dienen beschermd te worden tegen de risico’s van hormoonontregelaars voor de zwangerschap, de lactatie en de gezondheid van hun kind. Bijgevolg zijn de Titels 3 en 5 van boek X van de Codex over het welzijn op het werk eveneens op deze stoffen van toepassing.

    Meer informatie over de codex op de website van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg, in de rubriek Thema’s > Welzijn op het werk > Algemene beginselen > Codex over het welzijn op het werk.

    Volgende boeken en titels van de codex zijn van toepassing:

    REACH (Registratie, Evaluatie en Autorisatie van Chemische stoffen)

    De Europese REACH verordening legt de industrie verplichtingen op om chemische stoffen te registreren, het veilig gebruik ervan te beoordelen, in bepaalde gevallen te laten vergunnen en in bepaalde gevallen het gebruik te beperken.

    Deze Europese verordening verbiedt reeds het gebruik van bepaalde hormoonverstoorders of beperkt het gebruik van die stoffen tot bepaalde toepassingen, waaraan soms ook nog specifieke voorwaarden worden gekoppeld. Bepaalde hormoonverstoorders werden al opgenomen in bijlage XIV en XVII van de REACH verordening.

Alle regelgeving
Naar het thema

  • Parlementaire vragen

  • 1017 Kamer - Solvay - Verontreiniging door perfluorverbindingen en risico's voor de werknemers

    Lees meer

  • 55024300C Kamer - De PFOS-problematiek en de inspectie op het werk

    Lees meer

  • 534 Kamer - Invloed van hormoonverstoorders op werknemers

    Lees meer
Alle parlementaire vragen
Naar het thema

  • Hormoonverstoorders - Sensibiliseringsmateriaal

    Poster “hormoonverstoorders op het werk” (FOD Werkgelegenheid – België – 2022)

    Deze poster is gericht op werknemers, werkgevers, preventieadviseurs, leden van het Comité voor preventie en bescherming op het werk (CPBW) en andere belanghebbenden. Via de QR-code of de link op de poster komt men terecht op het thema over hormoonverstoorders op deze BeSWIC website.

    De poster, die op de werkplek kan uitgehangen worden, schetst een beknopt beeld van de kenmerken en risico’s van hormoonverstoorders in de werkcontext. Er wordt een overzicht gegeven van enkele sectoren waar blootstelling op de werkvloer kan voorkomen en uitgelegd hoe men werknemers kan beschermen volgens het “STOP-principe”.

    De poster is beschikbaar via volgende link en mag vrij verspreid worden: Poster “hormoonverstoorders op het werk” (PDF, 198 KB).

Alle sensibiliseringsmateriaal