Hormonen vervullen een essentiële functie als signaalstoffen in het menselijk lichaam. Ze worden geproduceerd door specifieke klieren en worden door de bloedstroom getransporteerd om via specifieke doelwitcellen verscheidene biologische processen te sturen (Figuur 1).

de figuur toont het menselijk lichaam, met aangeduide klieren en weefsels die hormonen produceren. Enkele voorbeelden van hormonen worden weergegeven.

Figuur 1: Overzicht van verschillende klieren en weefsels die hormonen produceren in het menselijk lichaam en voorbeelden van deze chemische stoffen. Deze hormonen reizen vervolgens door het bloed om effecten teweeg te brengen in soms verafgelegen doelweefsels. Aangepast naar State of the science of endocrine disrupting chemicals 2012, Bergman ‎et al., World Health Organization (WHO).

Deze processen kunnen onder andere te maken hebben met lichamelijke ontwikkeling, het regelen van het metabolisme en voortplanting (Tabel 1). Een goede werking van het hormonaal systeem is van primordiaal belang voor onze gezondheid. Wanneer het hormonaal systeem ontregeld raakt, bijvoorbeeld door toedoen van hormoonontregelaars, kunnen mensen ernstige medische aandoeningen ontwikkelen.

Tabel 1: Voorbeelden van klieren in het menselijk lichaam die hormonen aanmaken met een voorbeeld van een dergelijk hormoon en de biologische functies in het lichaam. Aangepast naar Hormones and the Endocrine System, Johns Hopkins Medicine.

Klier

Hormoon

Biologische proces(sen)/functie

Pancreas

Insuline

Verlaagt de bloedsuikerspiegel; stimuleert de stofwisseling van glucose, eiwitten en vetten, …

Eierstokken

Estrogeen

Beïnvloedt de ontwikkeling van vrouwelijke geslachtskenmerken, belangrijk voor het functioneren van baarmoeder en borsten, …

Teelballen

Testosteron

Ontwikkelen en behouden van mannelijke geslachtskenmerken, …

Bijnier

Adrenaline

Verhoogt hartslag, zuurstofopname en bloeddoorstroming, …

Hormoonontregelaars zijn chemische stoffen, zowel van natuurlijke als kunstmatige oorsprong, die de normale werking van ons hormonaal systeem ontregelen, waardoor er zich negatieve effecten op de menselijke gezondheid kunnen ontwikkelen. De negatieve effecten kunnen zich in sommige gevallen pas na vele jaren of zelfs over generaties heen manifesteren. In het lichaam grijpen ze in op het hormonaal systeem door de aanmaak en transport van hormonen te beïnvloeden, maar ook door de aanhechting van hormonen aan hun doelwitcellen te ontregelen. Het resultaat van een verstoorde hormoonhuishouding kan zich op verschillende manieren uiten:

  • het voortplantingssysteem: genitale misvormingen, puberteitsstoornissen, slechte kwaliteit van het sperma, teelbal- of prostaatkanker, goedaardige borstproblemen (cysten), borstkanker, vruchtbaarheidsproblemen;
  • het immuunsysteem: verstoringen van het immuunsysteem en kanker;
  • de hersenontwikkeling: verminderd IQ, cognitieve problemen, autisme, Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD);
  • de groei;
  • het metabolisme: obesitas, diabetes type 2;
  • de schildklier: schildklierafwijkingen;
  • neurodegeneratieve ziekten: ziekte van Alzheimer en ziekte van Parkinson.
Naar het thema

  • Hormoonverstoorders - Publicaties

    De risicoanalyse (FOD Werkgelegenheid – België – 2021)

    Deze brochure behandelt het concept risicoanalyse en de wijze waarop dit concept kan gehanteerd worden om preventiemaatregelen vast te stellen op het vlak van veiligheid en gezondheid op het werk.

    De wetgeving over het welzijn op het werk legt deze aanpak op, met als voornaamste betrachting het behalen van de doelstellingen van een veilig en gezond werk. Na een omschrijving van het begrip dynamisch risicobeheersingssysteem gaat de brochure dieper in op de uitvoering van de risicoanalyse. Bij een dergelijke analyse kunnen verschillende methoden worden aangewend voor de opsporing van gevaren, de bepaling van risicofactoren en de evaluatie van risico's.

    Deze brochure is beschikbaar op de website van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg, in de module Publicaties > Risicoanalyse (De).

Alle publicaties
Naar het thema

  • Hormoonverstoorders - Externe documentatie

    Studiedag “Hormoonverstoorders: de gevolgen van blootstelling voor werknemers en hun nageslacht” (FOD Werkgelegenheid/FOD Volksgezondheid – België – 2022)

    Tijdens deze studiedag gingen enkele experts dieper in op de mogelijke gezondheidseffecten van hormoonverstoorders, zowel voor werknemers als voor hun nageslacht. Daarnaast werden enkele toxicologische karakteristieken van hormoonverstoorders besproken en de mogelijke risico’s van blootstelling op de werkplaats. Tenslotte kwamen enkele concrete voorbeelden uit verschillende sectoren die ervaring hebben met het omgaan met hormoonverstoorders aan bod.

    Presentaties op de studiedag

    Endocrine disruptors: an occupational risk in need of recognition (ETUI – 2016)

    Deze gids van het Europees Vakbondsinstituut (ETUI) richt zich op werknemersvertegenwoordigers (in het bijzonder gekozen vertegenwoordigers van gezondheids-, veiligheids- en hygiënecomités) die mogelijk worden blootgesteld aan hormoonverstoorders op de werkplek. Het tracht een inventaris op te stellen van de wetenschappelijke kennis over de gevolgen voor de gezondheid van de blootstelling van werknemers aan chemische stoffen die gevolgen hebben voor het endocriene systeem.

    De publicatie is bedoeld om vakbondsfunctionarissen en politieke besluitvormers bewust te maken van de risico’s van hormoonverstoorders en vestigt de aandacht op de tekortkomingen van de Europese wetgeving op het gebied van het voorkomen van dit soort risico's op de werkplek.

    De publicatie is beschikbaar in het Engels en het Frans op de website van het ETUI:

Alle externe documentatie
Naar het thema

  • Hormoonontregelaars - Regelgeving

    Codex welzijn op het werk: Boek VI (Titel 1 & 2), Boek X (Titel 3 & 5)

    Hormoonontregelaars zijn stoffen die risico’s voor de gezondheid van de werknemers kunnen opleveren. Bijgevolg zijn de bepalingen van de Titel 1 (betreffende chemische agentia) van boek VI van de Codex over het welzijn op het werk (o.a. risicoanalyse uitvoeren, preventiemaatregelen nemen, informatie en opleiding verschaffen) steeds van toepassing.

    Indien de hormoonontregelende stof eveneens als kankerverwekkend, mutageen of reprotoxisch of hormoonontregelend is ingedeeld, is Titel 2 (betreffende kankerverwekkende, mutagene en reprotoxische agentia en agentia met hormoonontregelende eigenschappen) van boek VI van de Codex over het welzijn op het werk eveneens van toepassing.

    Door het koninklijk besluit van 2 juli 2023 tot vaststelling van maatregelen ter bescherming van werknemers tegen agentia met hormoonontregelende eigenschappen werden hormoonontregelaars opgenomen in de bepalingen inzake kankerverwekkende, mutagene en reprotoxische agentia van de codex over het welzijn op het werk (titel 2 van boek VI). Op die manier kunnen werknemers die aan deze stoffen kunnen worden blootgesteld, evenveel bescherming genieten als wanneer zij bijvoorbeeld aan kankerverwekkende stoffen worden blootgesteld.

    Via verwijzing naar de Europese regelgeving inzake de indeling, etikettering en verpakking van chemische stoffen (CLP) zullen stoffen die voldoen aan de criteria voor hormoonontregelaars met gevolgen voor de menselijke gezondheid kunnen worden ingedeeld als hormoonontregelaar onder de Belgische welzijnswetgeving. Het gaat met name over criteria van volgende categorieën:

    • gevarencategorie 1 (bekende of veronderstelde hormoonontregelaars met gevolgen voor de menselijke gezondheid);

    OF

    • gevarencategorie 2 (vermoedelijke hormoonontregelaars met gevolgen voor de menselijke gezondheid).

    Daarbovenop zijn er meer dan dertig stoffen toegevoegd aan dezelfde bepalingen van de codex over het welzijn op het werk in de vorm van een lijst. Deze stoffen worden daardoor nu al onder de Belgische welzijnswetgeving als hormoonontregelaar beschouwd, waardoor werknemers beter beschermd moeten worden tegen de blootstelling aan deze stoffen.

    Daarnaast zijn jongeren bijzonder kwetsbaar voor hormoonontregelaars omdat hun ontwikkeling nog niet is voltooid. Ook zwangere werkneemsters en werkneemsters die borstvoeding geven, dienen beschermd te worden tegen de risico’s van hormoonontregelaars voor de zwangerschap, de lactatie en de gezondheid van hun kind. Bijgevolg zijn de Titels 3 en 5 van boek X van de Codex over het welzijn op het werk eveneens op deze stoffen van toepassing.

    Meer informatie over de codex op de website van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg, in de rubriek Thema’s > Welzijn op het werk > Algemene beginselen > Codex over het welzijn op het werk.

    Volgende boeken en titels van de codex zijn van toepassing:

    REACH (Registratie, Evaluatie en Autorisatie van Chemische stoffen)

    De Europese REACH verordening legt de industrie verplichtingen op om chemische stoffen te registreren, het veilig gebruik ervan te beoordelen, in bepaalde gevallen te laten vergunnen en in bepaalde gevallen het gebruik te beperken.

    Deze Europese verordening verbiedt reeds het gebruik van bepaalde hormoonverstoorders of beperkt het gebruik van die stoffen tot bepaalde toepassingen, waaraan soms ook nog specifieke voorwaarden worden gekoppeld. Bepaalde hormoonverstoorders werden al opgenomen in bijlage XIV en XVII van de REACH verordening.

Alle regelgeving
Naar het thema

  • Parlementaire vragen

  • 1017 Kamer - Solvay - Verontreiniging door perfluorverbindingen en risico's voor de werknemers

    Lees meer

  • 55024300C Kamer - De PFOS-problematiek en de inspectie op het werk

    Lees meer

  • 534 Kamer - Invloed van hormoonverstoorders op werknemers

    Lees meer
Alle parlementaire vragen
Naar het thema

  • Hormoonverstoorders - Sensibiliseringsmateriaal

    Poster “hormoonverstoorders op het werk” (FOD Werkgelegenheid – België – 2022)

    Deze poster is gericht op werknemers, werkgevers, preventieadviseurs, leden van het Comité voor preventie en bescherming op het werk (CPBW) en andere belanghebbenden. Via de QR-code of de link op de poster komt men terecht op het thema over hormoonverstoorders op deze BeSWIC website.

    De poster, die op de werkplek kan uitgehangen worden, schetst een beknopt beeld van de kenmerken en risico’s van hormoonverstoorders in de werkcontext. Er wordt een overzicht gegeven van enkele sectoren waar blootstelling op de werkvloer kan voorkomen en uitgelegd hoe men werknemers kan beschermen volgens het “STOP-principe”.

    De poster is beschikbaar via volgende link en mag vrij verspreid worden: Poster “hormoonverstoorders op het werk” (PDF, 198 KB).

Alle sensibiliseringsmateriaal